ANADOLU’DA ÜZÜM TARIMININ İLK DÖNEMLERİ

Üzüm kelimesi Türkçe olup Uygurlar döneminden beri kullanılmaktaydı. Kaşgarlı Mahmut üzüm toplamaktan bahsetmekte Kıpçak, Kuman, Kırgızlar yüzüm kelimesini kullanırlarken; Kalmuklar üzüm kelimesini kullanmaktaydı. Türklerde sirke yapımı çok eski çağlardan beri bilinmekteydi. Ayrıca üzüm eskiden beri sağlığa çok iyi geldiği sinirleri yatıştırdığı, cildi güzelleştirdiği için de önemli bir besin kaynağıydı (280).

Dünya’da çok geniş bir alanda yapılmakta olan bağcılıkta asma veya omca (Vitis sp.) denilen bitki yetiştirilmektedir. Milyonlarca yıl öncesine dayanan asmanın anavatanı konusunda birbirinden çok farklı görüşler bulunmaktadır. Asmanın çok büyük form zenginliği göstermesi sebebiyle, anavatanı olarak Kafkasya, Hazar Denizi’nin güneyi ve Kuzey doğu Anadolu yöreleri gösteriliyordu. Fakat XX. Yüzyılda bu konuda yapılan jeolojik ve arkeolojik araştırmalar sonunda günümüzden yaklaşık 60 milyon yıl öncesin de bile asmanın dünyanın birçok yöresinde yetişmekte olduğu tespit edilmiştir.

Yabani olan bitkinin; meyvelerinin taze veya kuru olarak tüketilmesi, şarap yapımında kullanılması nedeniyle M.Ö. 6000'den sonra kültüre alındığı tahmin edilmektedir. Yapılan araştırmalar çekirdek kalıntılarının, alkollü içki yapımı sonucu sıkma artığı olarak toplu halde bulunduğunu kanıtlamaktadır. Radyo karbon tekniği ile yaşları belirlenen toplu haldeki çekirdekler; şarabın günümüzden 10.000 yıl önce bilindiği ve imal edildiğini göstermektedir (281).

İlk çağlardan itibaren Anadolu’da bağcılık bir hayli önemli yer tutmakta idi. Özellikle Trakya, Orta Anadolu, Ege Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da geniş alanlarda bağcılık yapılmakta idi.

Osmanlı döneminde üretilen üzümün büyük bir kısmından kurutularak yararlanıldığı gibi taze üzümden elde edilen şıra da Müslüman ahali tarafından pekmez, pestil ve sirke yapımında kullanılmaktaydı. Bu üründen harac-ı kürüm, öşr-i bağ, öşr-i bağat, resm-i bağat, resm-i kürüm, bağ-ı kürüm, harac-ı bağat başlıkları altında vergi tahsis edilmekte olup alınan verginin ölçü birimi sancaktan sancağa değişiklik göstermektedir (239).

Anadolu’nun sahil ve vadi topraklarının önemli ve büyük bir bölümünü taban arazilerin oluşturması bağ alanları oluşturulmasına engel olmuştur.

Bağcılığın tarihi Anadolu uygarlıkları ile iç içedir. M.Ö. 2000 yıllarında Anadolu’ya gelerek 600 yıllık büyük bir uygarlık yaratan Hititlerden, bağcılığın önemini anlatan çok sayıda arkeolojik buluntu günümüze kadar ulaşmıştır. Ayrıca, bu döneme ait kaya resimleri ve heykellerde, üzüm ve şaraba ait figürlerin yer alması, Hitit kanunlarında bağların ve ürünün korunmasına yönelik özel hükümlere yer verilmesi, Boğazköy metinlerinde kuru üzümden söz edilmesi, sosyal ve ekonomik açıdan Anadolu bağcılığının önemini günümüze taşıyan diğer belgelerdir. Arkeolojik buluntulardan Anadolu’da Hititler zamanında asma ve şarabın büyük önem taşıdığı, M.Ö. 1800–1550 yıllarında bağcılığın çok gelişmiş olduğu, dini merasimlerde ve sosyal yaşantıda üzüm ve şarabın tanrılara adak olarak sunulduğu kaydedilmektedir. Hititler bağ ve bahçe gibi varlıklarını korumak için bugünkü anlayışa uygun tarım yasalarını da uygulamışlardır. Yozgat Alişar’da elde edilen kazılardan M.Ö. 1800–1600 yıllarına ait üzüm salkımı şeklinde şarap ve içki kabı bulunmuştur. Bütün bunlara ek olarak Çorum Alacahöyük’de kral mezarlarından M.Ö. 2300 yıllarına ait altın şarap bardağı ile şarap testisinin bulunması, Ege ve Marmara bölgesinde bağcılığın geliştiği yörelerde (Lâpseki, Çanakkale, Bergama, Aliağa ve Dikili, Bozcaada, Çeşme, Karaburun ve Seferihisar ‘da) basılan paralar üzerinde üzüme, şarap kabına ve amforalarda yer verilmiş olması bağcılığa ve şaraba verilen önemi göstermektedir. Hititlerden sonra Anadolu, çeşitli uygarlıklara yurt olmaya devam etmiştir. Bunlardan Frigya ve Pers uygarlıkları ile Helenistik dönem boyunca bağcılık, önemini korumuştur. Avrupa için çok farklı ve yeni olan sofralık üzüm yetiştiriciliği Osmanlı İmparatorluğu döneminde, Balkanlardan İtalya, Fransa ve İspanya’ya kadar yayılmıştır (282).