TANZİMAT DÖNEMİ TARIMINA AİT KAYNAKLARDAN: TEMETTÜAT DEFTERLERİ-1

Temettü” kelimesi “kâr etme, fayda görme” anlamındadır. “Temettü Vergisi” ise herkesin kazancına uygun olarak devlete verdiği vergi, anlamına gelmektedir. Osmanlı Devleti’nde uygulandığı zamana kadarki şekliyle tarif edilecek olduğunda ise, tüccar ve esnafın senelik kazançlarının miktarının tahmin ve takdir edilerek, bundan binde ve yüzde hesabıyla alınan vergidir, denilebilir (194).

Temettuat vergisi, Tanzimat Fermanı ile her köy veya mahalle üzerine vergi konulmuş ve adına da “köyce tahsili mutad olan vergi” denilmiştir. Bu vergi herkesin tahammül ve takati ve kâr, temettü ve ticareti gözetilerek konulmuştur. Osmanlı vergi sisteminde, Tanzimat ile birlikte gerçekleştirilen en önemli yeniliklerden birisi mali alanda gerçekleşerek, vergilerin oldukça basit ve sade bir hale getirilmesi olmuştur. Daha önce “tekâlif-i şer’iyye” tekâlif-i örfiyye” adı altında pek çok türü ve tahsil şekli olan çeşitli vergiler de birleştirilerek eski vergilerin yerine tarım ürünlerden onda bir oranında öşür, koyunlardan “ağnam resmi” alınması esaslı bir vergi sistemi getirilmiştir.

19. yüzyıl ortalarına doğru,1839’dan başlayarak tutulmaya başlanan Temettuat tahrirleri ile Tanzimat’a kadar halktan alınan vergilerin yerine getirilen temettü vergisi, sayıları günümüze ulaşanı 17747 olan Temettuat defterlerine kaydedilmiş ve Başbakanlık Osmanlı Arşivinde korunmaktadır. En ciddi ve resmi tarihi belgelerden olan Temettuat defterleri köy, kaza ve bölge hakkında o dönemin ayrıntılı bilgilerine ulaşabileceğimiz en değerli kaynaklardandır. Temettuat sayımlarına baktığımızda, vergi mükellefi olan hane reislerinin gelirlerinin tespiti için yapıldığını görmekteyiz. Bu defterlerde genellikle hane reisi belirtilmiştir. Bunun yanında hane reisi olmayıp da o evde yaşayan ve kazanç sağlayan kişilerin gelirleri de yazılmıştır.

Temettuat Defterleri genel itibariyle bir bölge hakkında bize şu konularda bilgi vermektedir: Bölgenin;

1 - Demografik etnik yapısı,

2- Fert düzeyinde menkul ve gayr-i menkul kaynaklar,

3- Ferdin yıllık kazancı,

4- İşletmelerin büyüklüğü,

5- Toplam ve ayrıntılı vergi yükünü, işgücünü,

6- Kişilerin mesleği,

7- Yetiştirilen zirai ürün ve hayvanlar,

8- Ticari ve sınaî müesseseler hakkında bilgi vermektedir.

Yine bu defterlerdeki bilgilerden, kent ve kırsal alandaki toprak miktarı, ürün çeşitleri için ayrılan toprağın dönüm olarak büyüklüğü, bu ekili alanlardan elde edilen toplam hâsılat, dönüm başına verimlilik, tarım işletmelerinin büyüklüğü, hayvancılığın köy iktisat yapısındaki yeri, kent iktisadî yapısında önemli yeri olan sınaî, ticarî ve hizmet iş kollarının durumları tespit edilebilmektedir.

Temettuat Defterleri halkın isminin, şöhretinin, sülale adının, arazilerinin, hayvanlarının, tüccar ve esnafın ise yıllık gelirlerinin ve diğer bilgilerinin kaydedildiği defterlerdir. Halkın toplumsal ve ekonomik yapısı, mal varlığı, mesleği, etnik yapısı, fizikî özellikleri ve halkın ödediği vergiler hakkında bilgilere ulaşılabilir. Bunun yanında vergiye esas olan gelir kaynaklarını, kaynakların yıllık geliri, toplam vergi miktarı, bir önceki sene vermiş olduğu özel vergi ile öşür ve rüsum miktarı ve bir sonraki yıl vermesi gereken tahmini temettü vergisi yazılmıştır.