TANZİMAT DÖNEMİNDE TEMETTÜAT VERGİSİ

Osmanlı Devleti Tanzimat’ın ilanı ile beraber 1840 yılından itibaren vergileri daha düzenli ve adil bir şekilde toplamak ve kayıt altına almak amacı ile Temettüat vergisini hayata geçirmiştir.

Temettüat sayımlarına baktığımızda, vergi mükellefi olan hane reislerinin gelirlerinin tespiti için yapıldığını görmekteyiz. Bu defterlerde genellikle hane reisi belirtilmiştir. Bunun yanında hane reisi olmayıp da o evde yaşayan ve kazanç sağlayan kişilerin gelirleri de yazılmıştır. Temettüat Defterleri genel itibariyle bir bölge hakkında bize şu konularda bilgi vermektedir:

Bölgenin;

1 - Demografik etnik yapısı,

2- Fert düzeyinde menkul ve gayr-i menkul kaynaklar,

3- Ferdin yıllık kazancı,

4- İşletmelerin büyüklüğü,

5- Toplam ve ayrıntılı vergi yükünü, işgücünü,

6- Kişilerin mesleği,

7- Yetiştirilen zirai ürün ve hayvanlar,

8- Ticari ve sınaî müesseseler hakkında bilgi vermektedir.

Yine bu defterlerdeki bilgilerden, kent ve kırsal alandaki toprak miktarı, ürün çeşitleri için ayrılan toprağın dönüm olarak büyüklüğü, bu ekili alanlardan elde edilen toplam hâsılat, dönüm başına verimlilik, tarım işletmelerinin büyüklüğü, hayvancılığın köy iktisat yapısındaki yeri, kent iktisadî yapısında önemli yeri olan sınaî, ticarî ve hizmet iş kollarının durumları tespit edilebilmektedir.

Temettüat Defterleri halkın isminin, şöhretinin, sülale adının, arazilerinin, hayvanlarının, tüccar ve esnafın ise yıllık gelirlerinin ve diğer bilgilerinin kaydedildiği defterlerdir. Halkın toplumsal ve ekonomik yapısı, mal varlığı, mesleği, etnik yapısı, fizikî özellikleri ve halkın ödediği vergiler hakkında bilgilere ulaşıla bilinmektedir. Bunun yanında vergiye esas olan gelir kaynaklarını, kaynakların yıllık geliri, toplam vergi miktarı, bir önceki sene vermiş olduğu özel vergi ile öşür ve rüsum miktarı ve bir sonraki yıl vermesi gereken tahmini temettü vergisi yazılmıştır.

Temettüat Defterleri 19. yüzyıl ortalarında Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu ekonomik ve toplumsal durumu, ticarî hayatı ve esnaf ve sanatkârların durumunu çok açık bir şekilde ortaya koyması açısından tahrir defterlerinden daha önemlidir.

H 1256/ M.1840 yılına ait Temettüat Defterlerinden kaza, köy gibi iskân merkezleri mahallelere ayrılıp, bu mahalleler hane hane ele alınarak şahısların isimleri, yıllık kazançları, gelirleri, tarlaları, bunların kıymetleri, sahip oldukları hayvan sayısı; defterlerin bazılarından şahısların boylarının uzunluk ve kısalığından sakallı ya da sakalsız olduklarına kadar kişilerin suretlerini ve hatta mesleklerinin ne olduğu gibi ilginç ve teferruatlı bilgilere ulaşabilmek mümkündür.

İlk düzenlenen 1840 yılına ait bazı Temettüat Defterleri de mevcut olsa da 1844/1845 yılları Temettüat Defterleri kadar düzenli ve gerçeğe yakın yazılmamışlardır.