Aydın’ın tarihine dair değerli bilgilerin paylaşıldığı tvDEN ekranlarında, gazeteci Emin Aydın’ın sunduğu Baş Başa programına konuk olan kanaat önderi Orhan Erdem, bölgenin geçmişini, efelik kültürünü ve Cumhuriyet öncesi Aydın’daki sosyal, ekonomik ve siyasi yapıyı değerlendirdi. Programda, Aydın’ın ekonomik, sosyal ve kültürel dönüşümü derinlemesine ele alındı.
EFELİK KÜLTÜRÜNÜN DOĞUŞU
Erdem, efelik kültürünün tarihsel arka planını aktarırken, 1858 Kırım Harbi sonrasında Aydın’a dönen işsiz ve başıboş kişilerin toplumsal huzursuzluk yarattığını, ekonomik krizle birlikte devlet otoritesinin zayıflamasının bu dönemde efeliğin doğmasına sebep olduğunu belirtti. Osmanlı Devleti’nin borçlanma sürecine girdiği ve Duyun-u Umumiye’nin kurulmasıyla birlikte halkın üzerindeki vergi yükünün arttığını vurgulayan Erdem, bu durumun halk arasında isyana ve eşkıyalığa yol açtığını ifade etti.
“Ekonomik sıkıntılar ve siyasi istikrarsızlık, efeliğin temelini oluşturdu. Başlangıçta eşkıyalık olarak görülen bu hareket, halkın desteğini kazanarak bir direnç kültürüne dönüştü.”
EFELİKTEN MİLLİ MÜCADELE’YE
Osmanlı’nın yıkılış sürecine girmesiyle birlikte efelerin etkisinin arttığını belirten Erdem, 1877-78 Osmanlı-Rus Harbi’nin ardından artan huzursuzlukların, İkinci Meşrutiyet’in ilanıyla yeni bir döneme girdiğini ve bu süreçte efelerin daha organize hale geldiğini söyledi.
Milli Mücadele döneminde efelerin Kuvayı Milliye hareketine katıldığını anlatan Erdem, “Başlangıçta halk efelerden çekinse de, devlet otoritesinin zayıflamasıyla birlikte onları birer kurtarıcı olarak görmeye başladı,” dedi. Özellikle Yörük Ali Efe ve Demirci Mehmet Efe gibi isimlerin direnişin önde gelen liderleri olduğunu belirtti.
ZEYBEKLERİN CUMHURİYET DÖNEMİ’NE UYUMU
Milli Mücadele sonrası efelerin sivilleşme sürecine girdiğini ifade eden Erdem, bu sürecin sancılı geçtiğini, ancak yeni kurulan Cumhuriyet’in otoritesiyle birlikte efelerin bir kısmının toplumsal yaşama entegre olduğunu söyledi. “Devlet güçlendikçe efeler ve eski düzenin aktörleri, yeni rejime adapte oldu. Kuvayı Milliye’ye katılan efeler affedildi ve silahlarını bıraktılar.”
Özellikle Sadık Bey’in önderliğinde Aydın’daki efelerin silah bıraktığı toplantının önemine değinen Erdem, bu sürecin Aydın için bir dönüm noktası olduğunu belirtti.
AYDIN’DA CUMHURİYET’İN İLK YILLARI
Cumhuriyet’in ilanından sonra Aydın’daki değişimlere dikkat çeken Erdem, bölgedeki toprak ağalarının siyasette ve ekonomide etkili olduğunu ifade etti. 1926 yılında Atatürk’ün Aydın’a yaptığı ziyarette, Sümerbank Basma Fabrikası’nın burada kurulmasını istemesine rağmen, toprak sahiplerinin işçi kaybına uğrayacakları düşüncesiyle bu teklife karşı çıktıklarını dile getirdi. Fabrikanın daha sonra Nazilli’de kurulduğunu belirtti.
Erdem, ticaretin bu dönemde şekillendiğini ve Akseki, Tavas ve Konya’dan gelen tüccarların, Aydın’ın yeni ekonomik dinamiklerini oluşturduğunu söyledi. Forbes gibi İngiliz şirketlerinin 1950’lere kadar bölgedeki ticareti domine ettiğini ve Osmanlı borçlarının ödenmesiyle birlikte bu şirketlerin etkisinin azaldığını ifade etti.
AYDIN’IN SOSYOEKONOMİK DÖNÜŞÜMÜ
Erdem, 1950’lerden sonra Aydın’daki siyasi ve ekonomik dengelerin değiştiğini, tarımdan sanayiye geçişin hızlandığını belirtti. Özellikle Adnan Menderes’in siyasi kariyeri ve Aydın’daki etkisi üzerine değerlendirmelerde bulundu.
“Aydın’ın geçmişi, bugünkü kimliğinin temel taşlarını oluşturuyor. Siyasetten ekonomiye, sosyal yaşamdan kültürel dönüşüme kadar birçok unsur, geçmişin izlerini taşıyor.” (SELİME AYDEMİR)
ÖNEMLİ NOT: Bu sayfalarda yayınlanan okur yorumları okuyucuların kendilerine ait görüşlerdir.